انواع متن
انواع متن بر اساس هدف و انگیزه نویسنده از نوشتن به دو گونه کلی تقسیم می‌شود:
الف) متن‌های اطلاعاتی
ب) متن‌های توصیفی
در متن‌های اطلاعاتی، زبان وسیله‌ای برای بیان نیازهای روزمره و یا گزارش حوادث یا توضیح یا تعلیم و به طور کلی اطلاع رسانی است. اخبار، گزارش‌ها، مقاله‌های علمی و فنی، درسنامه‌ها، متن‌های مذهبی و حقوقی، قراردادها، اطلاعیه‌ها و متون تحلیلی از بارزترین متن‌های اطلاعاتی به شمار می‌آیند اما در متن‌های توصیفی، زبان وسیله توصیف احساس یا صحنه یا رویدادی خاص است. هدف از نوشتن متن‌های توصیفی این است که تأثیر یا احساس یا صحنه یا رویدادی خاص را در خواننده به وجود آورد؛ به عبارت دیگر در متن‌های توصیفی سعی می‌شود اطلاع رسانی به گونه‌ای باشد که در خواننده تأثیر گذارد.
بارزترین نمونه این متن‌ها متون ادبی است. به این معنا که توصیف ادبی هر رویداد با توصیف گزارشی و خبری یا علمی آن تفاوتهای اساسی دارد. طبیعی است که نمی‌توان یک متن را کاملا اطلاعاتی یا توصیفی دانست. چراکه در هر نوشته‌ای دو ویژگی اطلاع رسانی و توصیف در هم می‌آمیزند. حتی در نوشته‌های کاملا اطلاعاتی، نگرش عاطفی و زمینه ادبی و هنری نویسنده رنگ و تأثیر خود را بر شیوه بیان اخبار و اطلاعات و گزارش حوادث می‌گذارد. مترجمی که نوع متن و هدف اطلاع رسانی و توصیفی بخش‌های مختلف آن را تشخیص بدهد، شناخت و برداشت درستی از ترجمه دارد و در انتقال هدف و تأثیر متن به مخاطب خویش موفق است.
ترجمه متن‌های اطلاعاتی
متن‌های اطلاعاتی به دو گونه تقسیم می‌شود:
1. رسمی و فنی. گونه رسمی و فنی برای نوشتن مقالات علمی و تخصصی به کار می‌رود. در این نوشته‌ها معمولا از جمله و عبارتهای طولانی و ساخت‌های دستوری فخیم استفاده می‌شود و غالبا با اصطلاحات تخصصی همراه است. نثر چنین متونی، سنگین و فاخر است و اصطلاحات و تعابیر محاوره‌ای در آن کمتر به چشم می‌خورد. مترجم در ترجمه این متون باید محتوا را دقیق و واضح به زبان مقصد منتقل کند و در صورتی به سبک نویسنده اهمیت بدهد که به فهم محتوا لطمه‌ای نزند. واحد ترجمه در این گونه متن‌ها جمله است و برای معادل‌یابی اصطلاحات تخصصی باید به فرهنگ‌های تخصصی مراجعه شود.
2. خبری و گزارشی. متن‌های خبری و گزارشی، دارای ساخت‌های دستوری ساده و کلمه‌ها و ترکیب‌های شایع است و گاه با اصطلاحات محاوره‌ای همراه می‌شود و به طور کلی به زبان گفتار نزدیک است. در ترجمه این متون مترجم باید علاوه بر انتقال محتوا و پیام، ظرافت‌های موجود در این گونه متن‌ها را که اصطلاحا به آن ژورنالیسم گفته می‌شود حفظ کند. نثر ترجمه باید روان و مفهوم باشد و از آشناترین معادل‌ها استفاده شود تا خواننده مفهوم و پیام را به سرعت و سهولت دریابد.
ساده‌نویسی، بارزترین ویژگی متون خبری و گزارشی است و برای به کارگیری کلمه‌ها و ترکیب‌های آشنا در زبان خبر یا روزنامه، دقت در این گونه زبان و تسلط بر آن ضروری است. واحد ترجمه در این متون، مفهوم کلی جمله است و مترجم می‌تواند برای انتقال این مفهوم کلی به بسط و گسترش جمله‌ها و گاه به تفسیر آنها بپردازد.
ترجمه متن‌های توصیفی
مترجم در ترجمه متن‌های توصیفی باید ترکیب‌های مجازی و استعاری و به طور کلی، ساختارهای بیانی نو و بدیعی را که در متن نویسنده آمده و حاصل قوه خیال و تفکر اوست، تشخص داده، آنها را حفظ کند. این ترکیب‌ها که ممکن است در زبان مقصد به لحاظ تصویری و حتی دستوری، نامتداول باشند از ویژگی‌های بارز متون توصیفی به شمار می‌آیند و اگر مترجم آنها را با ترکیب‌های متداول و آشنا در زبان مقصد ترجمه کند، در ترجمه این متون توفیقی نداشته است؛ زیرا در ترجمه متون توصیفی تنها اطلاع رسانی و انتقال پیام مد نظر نیست بلکه انتقال تصویرها و صور بیانی نویسنده اهمیت به‌سزایی دارد.
بهترین شیوه برای انتقال این تصاویر و ترکیب‌های بدیع به خواننده ترجمه لفظ به لفظ آنهاست؛ بنابراین در ترجمه چنین متونی، مترجم باید بتواند بین عناصر غیر توصیفی که به انگیزه اطلاع رسانی در متن قرار می‌گیرد و با معادل‌های مصطلح در زبان مقصد ترجمه می‌شود و عناصر توصیفی که به ذهن و اندیشه نویسنده اختصاص دارد و در زبان مقصد متداول نیست فرق بگذارد و واحد ترجمه را به مقتضای سیاق کلام، جمله یا کلمه انتخاب کند. برای نمونه سه متن انتخاب شده است که متن اول، اطلاعاتی و رسمی و متن دوم اطلاعاتی و خبری و متن سوم توصیفی است، به ترجمه‌های پیشنهادی آنها دقت کنید:
متن اول
اطلقت وکالة الفضاء الامریکیة «ناسا» مؤخّرا مرکبة فضائیة جدیدة لدراسة المذنبات فی الفضاء و تکمن مهمة هذه المرکبة الفضائیة التی اطلق علیها اسم «ستار دست» أو «غبار النجوم» فی ملاحقة مذنب و جمع کمیة ضئیلة من غباره و من ثمّ تحلیلها لمعرفة مکوّنات المذنب.
ترجمه پیشنهادی
آژانس فضایی امریکا «ناسا» به تازگی سفینه فضایی جدیدی برای بررسی ستاره‌های دنباله‌دار به فضا پرتاب کرده است. مأموریت این سفینه فضایی که «استار دست» یا «غبار ستارگان» نامیده شده، تعقیب ستاره‌ای دنباله‌دار و جمع‌آوری مقدار اندکی از غبار این ستاره و تجزیه آن به منظور شناخت عناصر تشکیل دهنده ستاره دنباله‌دار است.
متن دوم
و لکن ردّة الفعل أو بالأحری ردود الفعل هذه طرحت الأسئلة اکثر ممّا أجابت علیه و هنا یکمن بیت القصید و بادیء ذی بدء لابدّ من الاشارة الی أنّ مجرّد طرح فکرة الحوار من الجانب الایرانی تعکس تغییرا مهمّا فی الظروف القائمة.
ترجمه پیشنهادی
اما این واکنش یا بهتر بگوییم واکنش‌ها، بیش از آنکه ابهام‌زدایی کند سؤال‌آفرین شده است و اصل قضیه همین جاست. پیش از هر چیز باید اشاره کنیم که صرف مطرح کردن ایده گفتگو از سوی ایران، تغییر مهمی در شرایط کنونی به وجود می‌آورد.
متن سوم
الی أین تسیرین بی أیّتها السّاحرة؟ قد تمسّکتُ بأذیالک و سرتُ وراءک کطفل یلاحق أمّه متناسیا ما بی من الأحلام محدقا إلی ما فیک من الجمال، متعامیا عن مواکب الأشباح المتطایرة حول رأسی، مجذوبا بالقوّة الخفیّة الکامنة فی جسدک. قفی بی هنیهة لأری وجهک أنظری إلیّ دقیقة لعلّی أری فی عینیک اسرار صدرک و أفهم من ملامحک مخبآت نفسک. «جبران خلیل جبران»
ترجمه پیشنهادی
مرا به کجا می‌بری ای افسونگر؟ به دامانت چنگ زده‌ام و چون کودکی که در پی مادرش روان است به دنبالت آمده‌ام. همه آرزوهایم را به بوته فراموشی سپرده و مبهوت زیبایی‌هایت شده‌ام. از کاروانهای سایه‌هایی که گرداگرد سرم می‌چرخیدند، چشم فروبسته و به نیروی پنهانِ نهفته در تنت شیفته‌ام. لختی بایست تا رخساره‌ات را بنگرم. دمی به من نگاه کن، شاید اسرار سینه‌ات را در چشمانت ببینم و نهفته‌های دلت را از خطوط چهره‌ات دریابم.
ناظمیان، رضا؛ روشهایی در ترجمه از عربی به فارسی، چاپ نهم، انتشارات سمت، 1394، ص 16-19
:|